'Ko etahi enei o nga korero whakapapa o te Waka nei o Tainui, na Hoani Nahe, M.H.R.'
Here is an extract of writing by the great Ngāti Maru scholar, Hoani Nahe, concerning the arrival of Tainui in Aotearoa and its journey through Te Moana-a-Toitehuatahi (Bay of Plenty), Hauraki, Tāmaki and Muriwhenua. This extract appeared in the Appendices to the Journal of the House of Representative, dated 1880. At the time, Hoani Nahe was a Member of the House of Representatives.
A translation of this extract into English can be found here.
Kaore nga Maori e mohio ki nga tau, o te taenga mai o Hotu ki tenei motu, a tae noa mai ki tenei ra Engari ko nga whakatipuranga ta matou e mohio ai. Ka noho te iwi ra i Hawaiiki, ka tarai waka ma ratou, hei rapu whenua hou mo ratou. Ka taraia te waka ra ka oti ko Tainui te ingoa o te waka ra, ka maanu ki te wai ka utaina te waka ra. Ko nga tangata onei o runga ia Tainui, Hotunui, Hoturoa, Hotuope, Hotupapa, Hotumatapu. Tera atu etahi o nga ingoa o nga tangata o runga ia Tainui. Nga wahine ingoa nui o runga i taua waka nei ko Marama raua ko Whakaotirangi. Nga purapura a nga wahine ra i hari mai ai, he kumara, he kakano hue. Ka rere mai ra te waka ra ka karanga mai nga tangata o uta kia Hotu. " E Hotu, he tamatea." Ka kananga atu a Hotu, " He aha koa tukua atu maua nei ko te tamatea ki te moana whawhai ai." Ko te tamatea, he marama hou, ki ta te Maori tikanga, ka kowhiti te marama he takiwa hau tena, e tanu ana te hau i te rua o te marama. Ka rere mai te waka ra a Tainui, ka whiti mai ki tenei motu, ka kite i te rata e whero ana no reira ka mea a Taininihi ki ana mea i hari mai ai (ko ana mea tenei i hari mai ai) he kura, he mea whero, no tona kitenga i te rata i te pohutukawa ka tahi ka mea mou mou hari mai au i tenei kura, he kura nei ano to enei motu. Ka tahi ka whiua te kura a Taininihi ki te moana. Ko te whenua ipa mai ai te waka ra ko Whangaparaoa i te Eawhiti. Ka pae te kura a Taininihi ki uta, ka kitea o Mahina, no reira te whakatauki nei, " Te kura pae a Mahina," mo te mea ngaro e kore e hoki ki te tangata nana te mea. Puta noa tenei whakatauki i nga Maori katoa o enei motu. No te taenga o te waka ra ki utu, ka tahi a Taininihi ka haere ki te tiki rata hei pare mona, hei pare hoki ana kura i haria mai nei eia i Hawaiki. Ka tahi ka parea eia te pua rata, kaore i roa i aia e pare ana kua maroke ka tahi ka hoki te whakaaro ki ana kura i whiua ra eia ki te wai. Ka haere aia ki te hahau ite taha tai, kaore i kitea no te mea kua kitea e Mahina. Ka haere atu aia kia Mahina, kia homai, kihai i makers mai ia Mahina, karanga mai ana a Mahina, " E kore e hoatu o kura no te mea he kura pae na Mahina," waiho tonu iho hei tikanga ma te Maori, ahakoa he pounamu, he mea kite, e kore o hoatu ki te tangata nana te taonga engari ka whakahuatia te whakatauki nei " Te kura pae a Mahina." Ko Mahina no runga i etahi waka ke atu, no nga waka kua u noa mai i mua atu ia Tainui, no muri ko Tainui ka u mai. Engari he tinihanga rawa te mahi a nga tangata o runga ia Tainui. No te unga mai o nga waka katoa ki Whangaparaoa, rokohanga mai ko tetahi tohora kua pae ki uta takoto mate ai. Ko ta ratou mahi he here i etahi taura ki taua ngohi moana nei mau ai, me te totohe ano nga tangata o runga i nga waka katoa nei. E mua ana etahi no ratou te waka kua u wawe mai, ka mea etahi kahore ko ta ratou te waka kua u wawe mai. Ka puta i konei te mahi a Hotunui, a te tangata nui o runga i a Tainui. Ko te mahi tenei a Hotunui ratou ko ana hoa. Ma mau ratou ki etahi harakeke hei taura ma ratou hei here ki taua tohora. Ka tunu tunua a ratou taura ki te tahi, ka maroke, ka tahi ka kawea atu ka herea ma raro i nga taura katoa kua mau ki taua tohora, ka whakaurua ma roto i aua taura ka herea ki tetahi mea i roto i te onepu. No te ahiahi i u mai ai taua waka nei, no te po i herea ai taua taura tinihanga nei. Ka mutu to here o taua taura ka hoki ratou ki te ratou waka.. Ka mea ano a Hotuuni ki ana hoa, kia tunu tunua nga rau rakau ota ratou Tuahu ki te ahi ki a maroke ai hei tohu ma ratou. Ko nga mea kua maroke nga taura me nga Tuahu, ko te waka tena kua u wawe mai. Peneitia ana e ana hoa aka oti ka ao te ra. Ka totohe ratou i reira. Ka mea nga tangata o runga ia Te Arawa koia kua u wawe mai. Ka mea nga tangata o runga ia Matatua koia kua u wawe mai. Ka mea nga tangata o runga ia Kurawhaupo koia kua u wawe mai. Ka mea- nga tangata o runga ia Tokomaru koia kua u wawe mai. Ka tahi ka mea atu a Hotunui te tino tangata nui o runga ia Tainui ki nga tangata katoa o nga waka e wha nei. Ko te kupu tenei: —" Whakarongo mai e hoa ma no matou te waka kua u mai i mua i o koutou, otira tenei he tohu ma tatou, me titiro tatou katoa i a tatou taura i here ai ki tatatou ngohi mo ana e takoto mai nei me nga raurau hoki o a tatou Tuahu, ko te taura kua maroke, me te tuahu kua ngingio te rau, ko te waka lena kua u wawe mai ki tenei whenua e noho nei tatou." Hohoro tonu ia Tamatekapua tangata o runga ia Te Arawa, me nga tangata o runga i era atu waka te whakaae te kupu a Hotuni. Ka tahi ka tirohia nga taura i herea ai te tohora, ka kitea na nga tangata o runga i ia Tainui to taura kua maroke. Ka tirohia ko nga Tuahu ka kitea na Hotunui ano te Tuahu kua ngiongio te raurau. Ka tahi ka tuturutia ko Tainui te waka kua u wawe mai ki tenei whenua o aua waka e rima nei. Waiho tonu iho, ko Tainui te tuatalu o o ratou waka katoa. Ko ta ratou whakahua tenei mo o ratou waka: Tainui, Te Arawa, Matatua, Kurawhaupo, Tokomaru. Kei nga waiata mo enei waka ko Tainui ano te tuatahi. Ko Tainui anake tenei ko korerotia ake nei. Ka huaina te ngoa o tena whenua ko Whangaparaoa, ka ahu mai whaka raro nei te rere mai, u rawa mai i Whitianga, ka mahue te whakawhiti i reira, kei te pari e piri ana. Ki te moana titiro mai ai, rite tonu ki te whakawhiti waka Maori. Te ingoa o taua wahi "Ko Te-ra-o-Tainui." Ka hoe mai te waka ra ka uki raro mai o Whitianga ki Wharenga. Ka mahi takaro nga tangata o runga ia Tainui. Ka mau ratou ki tetahi kohatu nui atu i te rima tana te toimaha ka utaina ki runga ki tetahi kohatu ahua nui a raro ahua iti a runga, utaina iho taua kohatu nui ki runga penei te &hua a. He mea mihoro rawa tenei mea ki te titiro atu. Tona ingoa to tena kohatu me tenei wahi ko " Pohatu-whakairi." Ki ta etahi tangata kit he tangata tena mea no runga ia Tainui, ki ta etahi ki he takarotanga na nga tangata o runga ia Tainui. Ka hoe mai te waka ra a Moehau. Ka ahu ki roto ki Hauraki ka uki Te-ana-puta. He ana kohatu i puta mai ite tahi taha ote tumu puta atu ki te tahi taha. Ko te herenga o Tainui tena puta kei raro iti mai o Tararu. No te tau i tahuri ai te waka o Ngatimaru ki Tamaki nei i horo ai taua ana kohatu meatia ana e nga tangata, he tohu no taua waka tahuri te pakarutanga o taua kohatu e toru nga weki i muri iho o te pakarutanga o taua kohatu ana patu ka tahuri taua waka. Ka hoe mai a Tainui i reira a waenganui o Waihou o Piako ka mahue te punga o Tainui i reira he kohatu nui noa otu, e takoto mai nei ano a tae mai ana ki tenei ra tona ingoa to tera kohatu ko te Pungapunga. Ka hoe te waka ra ka ahu ki te hau auru o Hauraki, ka whakawhiti ki "Wakatiwai, ka hoe tonu i te tahataha o Wharekawa, ka mahue a Marama, tetahi o nga wahine o runga i te waka ra, raua ko tana taurcreka, i uta, ka hoe tonu te waka ra ka u ki Takapuna, ka haere nga tangata ki te matakitaki whenua ka piki ki te pukepuke o Takapuna ka kite atu i te manu e rere ana mai i Manuka ka tahi ka tirohia he moana ano tera ka'tahi ka tirohia te wahi poka tata ki reira ka kitea ko Tamaki te awa tata ki reira. Ka tahi ka hoe mai i Tamaki, a u noa ki Otahuhu, ka to te iwi ra i taua waka kia puta ki tua ki Manuka to noa kaore i taea, te take i kore ai e taea ko Marama kua pa ki taua taurereka. Tera te wahine ra raua ko tana taurereka te haere mai ra rokohanga mai te iwi ra e to ana i taua waka kia puta ki waho ki Manuka, ka eke te wahine ra ki runga ki te waka ka whakahua i te tau, ko te tau tenei. Toia Tainui te patu ki te moana, E patua ana mai e te komuri hau Mawai e to ? Na runga o waihi Ma to whakarangona Kei reira te iringa o Tainui Atu ki te taha o te rangi Maiea, ura te ra Tara wai nuku Werowero te ra He tara wai rangi Nga tangata i whakaririka Punia, teina, nau mai Mamau ki te taura Nau mai e Taana koakoa Mamau ki te taura E Taane rangahau, Kia tumatatorohia atu E Taane takote atu Taku tumatatoro Ana te ngaro ki tatahi Hoi hoa, Turukiruki Turuturu haere ana mai Panekeneke Ihu o waka Te wai o te hika a Marama 'Turuki turuki, Panekepaneke. Na Marama taua tau nei, no te toanga o Tainui i Otahuhu i roto i Tamaki. Tena ano etahi tau, 0 te toanga mai o Tainui i te ngahere i taraia ai ia i tawahi i Hawaiki. Ki ta etahi kii i puta a Tainui ki Manuka. Ki ta etahi kii kaore i puta, ko te take i kore e puta, ko te paenga o Marama ki taua taurereka ia raua i noho atu i Wharekawa i roto i Hauraki. Tetahi take i tino rnohiotia ai kaore a Tainui i puta ki Manuka, ko nga tohu o Tainui kaore i roto 1 Manuka, engari kei waho anake nga tohu. Ka ahu te rere ote waka nei whaka raro whaka Ngapuhi. E ki ana etahi tangata no runga ia Tainui a Ngapuhi koia tenei ingoa a Ngapuhi, tona tikanga ko nga puhi ote ihu o Tainui. Otira kei a Ngapuhi ano te korero mona. Ka ahu a Tainui kiraro ki Murfwhenua whaka te tai hauaru kei runga mai pea o Muriwhen.ua ka u ki uta, ka mania ano e ratou tetahi mahi mahi takaro ma ratou ki reira, ka hanga e ratou te tahi ngohi moana, ho mea haupu ki te kohatu, i penei me te ahua tohora te ahua o taua mea, i hanga hold ki te ahua o te Tohora i hereherea ai e ratou i whangaparaoa i ta ratou oroko unga mai ki tenei motu. Huaina iho e ratou te ingoa o tenei mea ko "Tohora nui." Ma Ngapuhi o whakatuturu te tika o tenei mea o te Tohora. Ka hoe tonu te waka ra i te tai hauauru kei te ko ngutu awa o Manuka ko te tahi tohu ano o Tainui. Mehomea ira Manuka a Tainui, ka whai tohu ano ki roto ki Manuka. Ko te tohu kei waho ote ko ngutu awa o Manuka ko te pounga o te hoe a to tahi o nga tangata o runga ia Tainui kei to pari e titi ana, i titia mai i waho na reira i tino tuturu ai te mohio ira Muriwhenua mai a Tainui. Kei Awhitu ko nga neke o Tainui, kei reira e tupu ana he kopi te rakau, awa he karaka, e tupu mai nei ano a tae ana mai ki enei ra. Ka hoe tonu te waka ra ka u ki Heahea i Kawhia ka tau ki reira a e tau mai nei ano i Kawhia a tae ana mai ki tenei ra, he kohatu ko tera waka kohatu ko Tainui ka mutu tenei. Ka noho nga tangata o runga ia Tainui i uta ka whakato i a ratou mea i hari mai ai i Hawaiki. Ka whakatoria nga purapura a nga wahine o runga ia Tainui, a Marama raua ko Whakaotirangi. Haere ake e wha nga maara a nga wahine ra, kotahi mara kumara a tetahi kotahi maara Hue, kotahi maara kumara me te maara Hue a tetahi. Te tupuuga ake o te maara kumara a Marama he Pohue, te tupunga ake o te maara Hue, he mawhai. Ka whakama a Marama ki ana maara kahore nei hoki i tika te tupunga ake o nga purapura. Ka tupu nga maara a Whakaotirangi tupu ake nga maara ra, he kumara ano to te kumara, he Hue ano to te Hue, ka koa te wahine ra ki te tika o te tupunga ake o nga purapura o ana maara, ka pepeha aia i tana ki pepeha koia ki te putiki a whakaorirangi i heare mai ai i Hawaiki tika rawa te tupunga ake, waiho tonu iho hei whakatauki me te wahine tohu kai " Ko te putiki. a Whakaotirangi." Ko nga iwi Maori e mohio ana kia Whakaotirangi, mohio katoa hokiki tana whakatauki. Ka mutu te korero mo nga tangata katoa o runga ia Tainui engari ko Hotunui anake tenei ka korerotia ake nei. Ko te tino tangata o runga ia Tainui. Ka moe a Hotunui i te wahine, i te tamahine a Mahanga, ko Mahanga no nga waka o mua atu ia Tainui ma.3. —Ko etahi enei o nga Kobero whakapapa mo Tainiti, na Hoani Nahe, M.H.R. He koeeeo mo te haerenga mai o nga tupuna Maori i Hawaiki. Ka timata ita nga kautnatua Maori walii i mohio ai. Ko te take i haere mai ai te tangata ki tenei motu, lie whawhai nui noa atu i Hawaiki, tini noa
19
G.—B
iho te tangata ki tenei whawhaitanga, tini noa iho hoki te tangata ki te hinganga. Ko te ingoa o tenei parekura ko Te Ra-to-rua. Nga tangata nana tenci parekura ko Heta tatahi ko enuku tetahi. Na taua whawhai nei ka riri tonu kia raua, kaore i mau te rongo no reira ka whati mai nei tetahi, ka noho atu ra tetahi. Ko nga mea tenei i haere mai nei ki konei ko nga Maori, ko nga mea i noho atu ra, ko nga Wahu pea. No te taenga mai ki konei, ka titoa atu he waiata mo taua parekura, mo Te Ea-to-rua. Ka noho te iwi ra i Hawaiki, ka mea ki te tarai waka ma ratou hei rapu whenua hou mo ratou. Ka taraia te waka ra ka oti. Ko Tainui te ingoa ote waka, ka oti ka maanu ki te wai, ka utaina te waka ra. Ko nga tangata ehei o runga ia Tainui: —Hotunui, Hoturoa, Hotupapa, Hotumatapu, ko nga mea ingoa nui enei. Nga wahine ko Marama ko "Whakaotirangi. Ka uta te waka ra, ka tahi ka karanga mai nga tangata o uta kia Hotu. " E Hotu ehe tamatea. Ka tahi ka karanga atu a Hotunui Heaha koa, tukua atu maua nei ko te tamatea ki te moana whawhai ai." Ka tahi ka ruruku a Hotu ite ara mo tena waka. Ka tahi ka rere mai te waka ra, ka whiti mai ki tenei motu, ka kite i te whero o te pohutukawa, ka whiua te kura a Taininihi ki te moana, he tarutaru whero tenei mea te kura, a pae ana taua taru ki uta, ki Whangaparaoa a o tupu mai nei ano taua tarutaru i reira, ka kitea e Mahina te kura a Taininihi, na reira te whakatauki nei " Te Kura pae a Mahina." Ka ahu te rere whakararo nei, pa rawa mai i Whitianga, ka mahue te whakawhiti i reira, ka hoe mai te waka ra a Moehau, ka taka kei roto o Hauraki, hoe tonu a ka u ki te Anaputa he ana kowhatu puta tonu puta tonu ko te herenga o Tainui tera puta, hoe tonu a Te-wai-whakarukuhanga, kei waenganui o Waihou o Piako ka mahue te punga o Tainui i reira, he kowhatu nui a e takoto nei ano i reira, a tae noa mai ki enei ra, tona ingoa to tera kowhatu ko Te Pungapunga. Ka hoe te waka ra ka ahu whakawaho o Hauraki, ka ma te taha ki te Hauauru, ka tae ki Whakatiwai, Wharekawa, ka mahue a Marama raua ko tana taurekareka i uta, hoe tonu te waka ra a ka tae ki Tamaki, ka hoe tonu i roto i te awa, ka u ki Otahuhu, ka to te iwi ra i tana waka kia puta ki tua ki Manuka, kaore i taea, too noa, too noa, kaore i taea, kaore i aha, te take i kore ai e taea te waka ra, ko Marama i moe i tana taurekareka. Tera te wahine ra raua ko taua taurekareka te haere mai ra, rokohanga mai te iwi ra e too ana i tana waka ka eke te wahine ra ki runga ki te waka, ka whakahua i tana tau :— Toia Tainui te patu ki te moana, KTa runga o Waihi Ma wai a too ? Kei reira te iringa o Tainui manea, Ma te whakarangona ake. Uura te ra, Ki te taha o te rangi Wewero te ra He tara wai nulni Nga tangata i whakaririka He tara wai rangi Mamau ki to taura, Tunia teina, nau mai, nau mai, Kia tu mata torohia E Taane koa koe Atu taku tu matatoro E Taane rangahau Hai hoa E Taana takoto atu ana Turukiruki Te ngaro ki tatahi Panekeneke Turuturu haere mai ana Ihu o te waka Te wai o te hika o Marama Turuki turuki (ka oho katoa te iwi ra) E patua mai ana e te komuri hau, Paneke paneke (ka tahi ka taea te waka ra). Na te tau o te wahine ra, ka tahi ka mohio te iwi ra, kua paa a Marama ki tana taurekareka, na te kupu ra " Turuturu haere mai ana te wai o te hika o Marama." Ka puta te waka ra ki tera moana, ka hoe u rawa atu i Awhitu. Ka mahue nga neke i reira he kopi to rakau, ara he karaka. Ka hoe atu i reira, a ka u ki Heahea i Kawhia, ka tau ki reira, a e tau mai nei ano he kowhatu a tae noa mai ki tenei ra. Ko Tainui te ingo o tera waka kowhatu. Ka noho i reira nga tangata. Ko Hotunui anake tenei ka mahia i roto i tenei korero. Ka moe te tangata ra a Hotunui ite wahine, no Kawhia te wahine a te tangata ra, no nga heke tawhito o mua atu ia Tainui.
Comments
Post a Comment