Hotunui, an account in Māori extracted from 'The Ancient History of the Maori' by John White

The following account of the life of Hotunui, ancestor of the Marutūhu peoples, was extracted from The Ancient History of the Maori by John White, Vol IX, Tainui, pp. 187-196. 

An English translation, which appears in the same book, can be read here:

Hotunui, an account in English extracted from 'The Ancient History of the Maori' by John White

Ko Hotu-nui anake tenei ka mahia i enei korero o tenei tatai korero whakapapa.

Ka moe te tangata ra a Hotu-nui i te wahine, no Kawhia te wahine a te tangata ra no nga heke tawhito o mua atu ia Tai-nui. Ka hapu te wahine ra, ka tuahu te tangata ra i tana maara, hei maara kumara mana, kaore i oti te whakato i te kore purapura kumara, ka tahi a Hotu-nui ka haere ki te tahae i te hapoki kumara a Mahanga, hei whakato mo tana maara. Nei ra ko te koromatua o te waewae o Hotu i piko ki waho. Ka pau te tahae nga kumara o te hapoki (rua-kumara) ra, ka rapu a Mahanga i te tangata nana i tahae tana hapoki, ka kitea nga waewae ra i te kuwaha o te hapoki ko nga waewae he piko te koromatua, he pera me a Hotu-nui, na reira i mohiotia ai na Hotu i tahae nga kai o taua hapoki, ka haere te rongo tahae a te tangata ra, ka whakama a Hotu ki tana tahae.

Nei koa ko Mahanga he hungawai nona no Hotu-nui, ka tahi a Hotu ka mea kia haere ke aia he whenua ke, he whakama hoki nona mo tana tahae, kia ngaro atu ai aia i e iwi i kite i tana tahae, kei waiho tonu hei tawai a hei taunu i aia, e heke ai te tupu ona, me te mana o tana kii.

Ka haere te tangata ra ki tana wahine e hapu ra ka mea atu, “E whae, e muri nei e whanau to tamaiti, me tapa te ingoa ko, “Maru-tuahu, mo taku maara i maru tuaha kau nei au kaore nei i oti.”

Ka haere te heke o te tangata ra o Hotu-nui, haere ake te heke ra hoko rima ka ahu te haere ki Hau-raki, puta atu ko Whare-kawa, ki te wahi i u ra a Marama raua ko tana taurereka, i te wa i rere ai a Tai-nui i roto i Hau-raki, a rokohanga atu e Hotu ma he tangata ano i reira, ara he ta ngata ano no tera whenua, ko “Uri-o-pou” te ingoa o taua iwi, ka noho te heke o Hotu-nui ki te tahi o nga Pa o taua whenua nei o Whare-kawa ki Whakatiwai. Te rangatira o tera whenua katoa o tera iwi hoki ko Rua-hiore, ka noho taurekareka te heke o Hotu ki tera wahi, ko te taurekareka tenei o Hotu, ka whiwhi a Hotu ma i te kupenga, ka hao i te ika, ka tikina mai e taua iwi ka murua nga ika a Hotu ma i hao ai: ka keri a Hotu mai i te roi, ka tikina mai e taua iwi e Uri-o-pou ka murua, ka keri a Hou ma i te pohue, ka murua ano e taua iwi, te mea iti te mea rahi a Hotu ma, he muru kau ano na taua iwi.

No muri ia Hotu i haere mai ai, i mahue atu ra tana wahine, ka whanau taua wahine, he taane te tamaiti, ka tapaa te ingoa o taua tamaiti ko “Maru-tuahu,” ko te ingoa a Hotu i ako iho ra i te ra i haere ke ai aia i te kainga o tana wahine.

Ka tupu to tamaiti ra ka kaumatua, ka haere ki te takaro i roto i nga puni tamariki o te kainga ona e noho ai, ko te takaro he taa kaihotaka ara he potaka, he niti, he pirori, ko a te tamariki ko ana takaro.

Ka rere te potaka a Maru-tuahu, ka hae etahi tamariki, ka mea, “Engari ta te poriro nei rere rawa,” a pena tonu te mahi a aua tini tamariki te tawai tonu ia Maru-tu ahu i nga wa ona e puta ke ai te pai o tana mahi takaro i a ratou: a ka mahi takaro mamau ratou, ka kaha ko Maru, ka hinga ana hoa i aia, ka mea mai aua tini tamariki, “Poriro, kei whea tou matua?” ka whakama a Maru ka hoki ki te whare, a ka tae ki tana matua wahine, ka mea atu a Maru ki aia, “E whae kei whea toku matua taane?”

Ka mea atu te whaea, “Mau e titiro ki te putanga mai o te ra.”

Ka mohio te tamaiti ra ki te tikanga o aua kupu o tana whaea, waiho tonu i roto i tana ngakau.

Nawai ra ka tino kaumatua te tamaiti ra, ara ka pakeke, ka tangatatia, ka taia ki te moko.

Ka noho ka mahara a Maru ki nga kupu o tana whaea, a ka mea aia ki tana taurereka kia haere raua, he mea hoki, he haere ki te kimi (rapu) i te matua taane a Maru. Ka haere raua ko tana ropa (taurekareka), ka mahue te kainga tupu ona i whanau ai ka haere a Maru ki nga Pa i te ara o raua i haere ai, ka tae he Pa ka ui, “Kahore ranei he heke i haere mai nei?” Ka mea mai nga tangata o tera pa, “Kaore, engari kotahi ano te heke no mua noa atu, ko te heke a Hotu.” Ka mea atu a Maru, “I ahu whakawhea?” Ka mea mai nga tangata, “I ahu ki te putanga mai o te Ra.” Ka haere te tangata ra, tenei Pa, tenei Pa, ka patai (ui) ano, “Kaore ranei he heke i haere mai nei?” Ka meatia mai, “Ae no mua noa atu na Hotu te heke haere i reira.” Ka haere tonu to tangata ra puta rawa mai i Whare-kawa i Hau-raki. I te ara ano e haere atu ana raua, ki ano i puta ki Whare-kawa, ka kite raua i te manu e mui ana i te puriri, he kukupa he tui, ka piki a Maru i te puriri ra ki te wero manu ma raua, ko te hoa i noho i raro i te putake o te rakau ra, tera nga wahine ra te haere mai ra, he haere ta raua ki te whawhati kiekie hei whariki whare, toko rua raua, he tamahine anake raua na Rua-hiore, na te rangatira o tera whenua. Ko te rakau i pikitia nei e Maru, ara te puriri i werohia ai eia he manu ma raua, kei te Tarata e tu ana, a e tupu mai nei ano i enei ra, he puriri nui noa atu kei te mau tonu te ora o taua puriri taea noatia enei ra.

Ko te mea kua kite wawe o nga wahine ra ia Maru-tu-ahu ma ko te teina, hoki puku ana taua wahine, kihai i korero ki tana tuakana ka tae aia ki to ratou Pa, ka mea atu ki tana iwi, “Kaore, kaore, kaore te pai o te tangata nei.” Ka mea mai te matua, “Tikina ngarea (tonoa) mai ki te kainga.” Ka haere ano aua wahine ra ki te wahi i kitea ra a Maru e te teina, ka tae, ka kite mai te taurereka a Maru i aua wahine, ka karanga ake taua ropa ki tana rangatira, “He tangata e haere nei.” Hohoro tonu te heka o Maru ki raro, kua tae iho, kaore hoki ana kakahu i aia, i aia i runga i te rakau, ka tae mai nga wahine ra kia Maru ma, ka mea atu kia Maru-tuahu, “Hoake tatou ki te kainga.” Ka mea atu a Maru, “Hoatu.” Ka haere nga wahine ra, no muri a Maru ma i haere atu ai, ka hoki nga wahine ra, i te ara ano ka totohe raua ki ta raua taane, ka mea te tahi mana ano, ka mea te teina maku ano, naku i kite taku taane.

Ko nga ingoa enei o aua wahine ra ko Pare-moehau te tuakana ko Hine-urunga te teina, ka haere atu a Maru-tu-ahu ka tae ki te Tarata, ka waiho te heru me te takawai (tahaa) hinu i runga i te kohatu, haere tonu ka tae ki te Pa, ko te ingoa o te Pa, ko Pu-anoano: i te po ka waiho te pueru (kakahu) a te tangata ra i te taha o tana taurereka, ka hoki ki te horoi i aia, ki te uku, uku tonu, heru tonu whakawahi tonu ki te hinu, tia tonu iho ki te rau kura, hoki tonu mai ano i te po, ka ao te ra, ka patai atu te tangata ra a Maru-tuahu, ki te iwi i te kainga, “Kaore ranei he heke nei?” Ka mea mai te iwi ra, “Nowai koia?” Ka mea atu ano tangata ra, “No ra he patai noa atu ano.” Ka mea mai ano te iwi ra, “Kotahi ano ra te heke no mua noa atu na Hotu.” Ka tahi ka mohio te tangata nei kei reira tana matua, ka haere te tangata nei kia kite i tana matua ia Hotu. I Whakatiwa a Hotu e noho ana, ka tae, ka tahi ka peke a Maru-tuahu ma runga i te huahua o te pa, kaore i tomo ma te kuwaha tomokanga o te pa, he tapu nona, haere tonu noho rawa atu i te whare o Hotu, kaore a Hotu i mohio ko tana tamaiti tera, noho tonu ka maoa te kai, ka kawea mai e tahi ma Maru-tuahu ma, ko e tahi ma te tangata whenua ano, kaore a Maru i haere ki te kai i nga mea ma raua ko tana ropa, e ngari i haere a Maru ki te kai i nga kai i te honae (kono) kai i kiia ma Hotu aua kai, a ka toro a Hotu ki te kai, ka toro hoki a Maru ki te kai mana, ka mutu a Hotu, ka mutu hoki a Maru, ka tatari ano a Maru a ka toro ano te ringa o Hotu ki te kai mana i taua honae (paro) ka toro ano hoki te ringa a Maru ki te kai mana i taua honae (rawhi) a ka na rungatia te ringa o Maru i te ringa o Hotu, ka tahi a Hotu ka riri, mo te kai ka na rungatia ra i tana ringaringa, he tapu hoki no tana ringa, ka tahi a Maru ka mea atu kia Hotu, “Nau na hoki.” Heoi ano ka mutu te kai a Hotu, ka whakaaro, a ka tahi ka mohio, ko tana tamaiti ko Maru-tuahu.

Ka noho raua i te roro o ta raua whare ka patai atu a Hotu, “Kowai to ingoa?”

Ka mea mai a Maru-tuahu, “Kaore koia koe i mea atu ki to wahine, e whanau to tamaiti me waiho te ingoa i to maara i tuahu kau ra koe?”

Ka mea atu a Hotu, “I pena ano.”

Ka mea atu te tangata ra, “Ko Maru-tuahu toku ingoa.”

Ka tahi te tangata ra a Hotu ka tangi ki tana tamaiti kia Maru-tuaha a po noa, ka tahi ka ako a Hotu i nga tangata o tana pa kia kaua e puta ki waho he po tapu, mo te ahunga o te tuahu o tana tamaiti o Maru-tuahu. Kai (kei) nga tamariki whai matua hoki i te tamarikitanga ano e tohi (iriiri) ana. Na ko Maru-tuahu kaore ona matua, ka tahi nei ano ka tae ki tana matua me te karakiatia ano e Hotu.

Ka moe a Maru-tuahu i ana wahine i nga tamahine a Rua-hiore ia Pare-moe-hau raua ko Hine-urunga, ka noho ki Whakatiwai.

Ka patai (ui) atu a Maru ki a Hotu, “E atawhai ana au Rangatira i a koe?”

Ka mea mai a Hotu, “Kaore e toe te paku iti ki taku ringaringa i tenei iwi,” ka korero a Hotu i te kino katoa i mea ai a Uri-o-pou ki a ia.

Ka tupu te whakaaro a Maru-tuahu ka tahi ka whakamatautau a Maru, ka tonoa he tangata ki te tiki ngohi (ika) ma Maru-tuahu, i nga kupenga a te tangata whenua, kaore i homai he ngohi (ika): whakatauki mai ana nga tangata i te kupenga, “He tikitiki nou nga harakeke i O-toi?” Ka titiro a Maru-tuahu ka tahi ka taa i te kupenga mana, nui noa atu te kupenga i oti ia Maru-tu-ahu ma, ka tahi ka mahi i te ngohi, hei Hakari maana kia Uri-o-pou, tini noa iho te ngohi, ka tahi ka mahia to uta, he rau rakau, he pukapuka te rakau tini noa iho. Te ngohi i rite ki tenei mea, he patiki, ka tahi ka huia ki roto ki te ngohi, kia kiia atu ai he ngohi katoa aua mea. Ka hangaa te whare, e waru kumi te roa o te whare ka oti. Ko te take o tenei hakari he huna na Maru-tuahu i nga tangata o te whenua nei, he takitaki hoki i te mate o Hotu i aia i whakataurekarekatia nei.

No te otinga o te whare ra, ka tahi ka huihui mai te iwi katoa o te whenua ki te kai i te hakari a Maru-tuahu.

Nga iwi i haere mai ko Uri-o-pou ko Marama, ko te Wai-taha; ka whaowhina (whaona) te whare ra, kii tonu i te tangata, no te po ka tahi ka hunaa nga tangata katoa e Maru-tuahu ka patua ka ngaro, ka riro te whenua ia Maru-tuahu, o Whakatiwai mai ano a Rawaki ana mai. Ko te timatanga tenei o te hunanga a Maru-tuahu i te tangata o te rironga ano hoki o nga whenua i aia.

Te ingoa o tenei hunanga o te tangata ko, te “Ika-pukapuka.”

Na ka noho nga uri o Maru-tuahu i Whakatiwai, ka whanau nga wahine a Maru-tuahu.

Whanau ake a te tuakana a Pare-moe-hau. Ko Tama-te-po, ko Whanaunga, ko Tama-te-ra, koia a Nga-ti-tama-te-ra, a Whanaunga, koia a Nga-ti-whanaunga.

Whanau ake ta te teina ta Hine-urunga, ko te Ngako, ko Tauru-kapakapa.

Kaore te ingoa o Maru-tuahu i riro i ana tamariki o mua, o muri hoki engari i riro i tana tamaiti o wainga-rahi (waenganui) ara i a te Ngako, e karangatia nei nga uri o te Ngako, ko Nga-ti-maru, ko te ingoa o Maru-tu-ahu o te matua o Tama-te-po, o Whanaunga, o Tama-te-ra, o te Ngako, o Tauru-kapakapa.

Ka noho nga uri a Maru-tu-ahu, a ka mate a Maru-tuahu, ko Hotu ia kua mate noa atu i muri iho o te “Ika pukapuka,” hui katoa te iwi ra hoko whitu. Ka noho nei te iwi ra ka whakatupu i aia, ka tae atu te kakahu nei a te Tatara, ki Whakatiwai, he mea mau atu ki reira e te tangata haere noa atu ki reira, he mea hanga hoki te Tatara ki te harakeke Whara-riki, ka kite te iwi a Maru i taua tu kakahu ka whakapai ki taua tu mea, ka tahi ratou ka patai (ui), “Kei whea tenei harakeke e tupu ana?” Ka meatia mai, “Kei roto o Hau-raki.” Ka tahi ka hiahia nga wahine o te heke ra kia haere ratou ki te tapahi i etahi o taua tu harakeke ma ratou, hei mahi kakahu Tatara ma ratou.

Ka whakatika nga wahine o Maru-tuahu, ara o te heke a Hotu, haere ake toko ono tahi ka eke mai hoki te wahine a Tauru-kapakapa i aua wahine, koia hoki te toko ono o aua wahine, a te tama a Maru-tuahu i runga ano i te waka ra, ko Waenganui te ingoa o taua wahine a Tauru-kapakapa. Ka hoe te waka wahine nei, i Whakatiwai ka u ki Wara-hoe, ka kite te iwi tangata o Hau-raki i te pai o Waenganui, ka mea kia tangohia hei wahine ma ratou, no te hokinga iho o aua wahine i te tapahi harakeke, a ka tae aua wahine ki ta ratou waka, ka hopukia a Waenganui e taua iwi, ka tukuna (tukua) nga hoa toko rima kia hoki ki Whakatiwai. Hoki tonu atu te toko rima ra ka tae ki to ratou nuinga, ka korero ratou kia Tauru-kapakapa, “Kua puritia atu to matou hoa, ko te iwi nana i hopu a i pupuri ko Tu-hekea.”

Ka tahi ka haere mai a Tauru-kapakapa ki te tiki mai i tana wahine ia Waenganui, ka na te taha tika mai te huarahi, a ka tae ki te kongutu awa o Pi-ako, ka tahi ka ahu ma roto i te awa a te Kere-pehi, ka na te Hiku te ara o te tangata ra kia puta ki Wai-hou, ka tae aia ki te Awa-iti ka noho i tetahi Pa o reira ko Matangi-rahi te ingoa o taua Pa, ka tahi ka haere te tangata ra ka na Wai-hou puta rawa atu i te Rangi-ora ka na rung mai i te waka ka ahu whaka-waho, ko te iwi o te Pa ra o Matangi-rahi ko Nga-ti-hako, ko te iwi tera nana i kawe a Tauru ki te tiki i tana wahine. Te Rangatira o tera iwi ko Wharewharenga-te-rangi, hoe tonu te waka ra ka taka ki runga o Hui-rau ka tangi te Pu-tara a te tangata ra, ka rangona e te pa e noho herehere ra a Waenganui, ka tahi te iwi o taua Pa ka mea, “Nawai ra te Pu-tara e tangai mai nei?” Ka patai atu a Waenganui kia ratou ka mea, “E aha ana te tai nei?” Ka matia mai, “E timu ana.” Ka mea atu te wahine ra, “Mehemea e pari ana, na Tauru-kapakapa te Pu-tara e tangi mai nei.”

Kei runga o te Pare te waka ra, ka whakatangi ano te tangata ra i tana Pu-tara, ka tahi ka mohio te wahine ra, na tana taane: hoe tonu mai te waka ra ka u ki O-rua-rangi, ko te Pa tera nana i tango a Waenganui, ka tahi ka karanga ake te tangata ra i runga ano i tana waka, “Homai taku wahine.”

Ka mea mai nga tangata o uta, “Kaore e hoatu.”

Ka karanga ake ano te tangata ra, “Homai taku wahine.”

Ka tahi ka whakatauki iho nga tangata o uta, heoi ano ka hoe te waka a Tauru-kapakapa kaore aia i eke ki uta, ka hoki aia, a ka tae ki Whakatiwai, ka tupu te whakaaro a te iwi ra kia hunaa te iwi i tango nei i te wahine a te tama a Maru-tuahu.

Tana homaitanga o te ope a Maru-tuahu, ara o Tauru-kapakapa mo tana wahine mo Waenganui ki O-rua-rangi, ka takoto te pehipehi i waho o te pa i te tahi taha o te awa, ka tahi ka haere a Kai-rangatira, ki te torotoro i te pa ra, ka haere te tangata ra ki te pa, ka ako iho ki te ope, “E muri kei kai i te kai, kei inu i te wai,” i muri ano o te tangata ra, ka kainga te kai ka inumia te wai e te ope ra, te tino moenga o te tangata ra i moe ai i roto te pa ra a awatia noa, i rongo ake tera te tangata ra ki te haruru o te ngahiri e ake ana i te roi, ki te turituri hoki o te tangata e uta ana i te kupenga ki nga waka. Oho rawa ake te tangata ra, kua teitei noa ake te ra. Ko te whare i moe ai te tangata nei ko te whare kupenga. Ko te tino puninga a te tangata ra i te pa ra (he karakia te Puni) kia kaua ai aia e kitea, te tino haerenga o te tangata ra ka na waenganui noa atu o te tangata o te Pa ra, ko te patai anake o te iwi whenua, “Kowai tera?” kahore hoki taua iwi i mohio he tangata ke noa atu, haere tonu te tangata ra ka tae ki tana ope, te tino huakanga ki te Pa, ka horo te Pa ra, ka patua, ka hanga te tini noa iho o te tangata ki te hinganga i taua ope ouou a Tauru-kapakapa, ara ouou noa ana koa he toa: ka horo taua Pa noho tonu iho a Nga-ti-maru i reira, he tini ano nga pa i reira kaore a Nga-ti-maru i patu i nga Pa katoa, no te mea kaore he hara a nga Pa katoa, engari taua pa i patua nei he hara tana, ko te wahine a Tauru-kapakapa. Ko te tua rua tenei o nga hunanga o nga tangata o Hau-raki e nga uri a Maru-tuahu.

Ka noho te iwi ra, ka noho te tangata whenua, kotahi tau e noho tahi ana a Nga-ti-maru me te tangata whenua, ka pai noa iho kia raua, ka haere a Kai-rangatira ki te Puru, ka kitea e nga pa ra, ka taka te mahara a nga Pa ra, “E ko te tangata tenei nana i torotoro a O-rua-rangi,” haere tonu te tangata ra ka tae ki te Pa i Kohanga, ka tahi ka meatia atu e enei Pa kua mahue mai nei “E kitea iho te tangata na e hoki mai ana, ka tuku mai i te karere.” Haere ake nga Pa ra kotahi te kau, ko Tara-ru te tuatahi, ko Tutu-kaka, ko Koro-nae, ko Poro-iti, ko te Totara, ko Haaronga-kaahu, ko Wai-kauri, ko Kopu, ko Huru-moi-moi, ko te Puta, ko Nga-hua-hou, ka kitea iho te tangata ra; ka whakamene (huihui) haere mai, nga tangata o nga Pa katoa nei, me te haere te tangata ra, me te haere te iwi katoa ra, a ka mahue te Totara ka tae ki Ku-pata, ka tahi ka huakina mai e te iwi ra, ki te tangata kotahi ra, ka tahuri aia ki te riri ki te iwi tini tini ra, ka tahi ka homai nga rakau (tao) a te iwi ra kia Kai-rangatira, he mano, he mano hoki te rakau i te homaitanga, tukua ake ana e te tangata ra ka hemo, tua rua mai, tua rua ano hemonga na reira ka whakatauki te tangata ra, ko te kupu tenei “Nawai u aku maku anake,” no te toru o nga wai tao a te iwi ra, ka tahi ka tu te tangata ra, mate rawa, he mea kohuru.

Na ka titiro a Nga-ti-maru, ka tahi a Tauru-kapakapa ka haere ki te tiki i tana iwi i tae ra aia ki Matangi-rahi ia Nga-ti-hako hei takitaki i te mate a Kai-rangatira. Hopukia mai ana ko Tauru-kapakapa ka kohurutia ka toko rua; ka raru a Nga-ti-maru ki ana tangata, waiho marire ana a Tauru ka takitakina ko te mate a Kai-rangatira, tana hoatutanga ko nga Pa kotahi nei te kau ka horo, moti (pau) ana te tangata, ka rere nga morehu noho rawa atu i Whitianga i Tai-rua, a e noho mai nei ano, ko Ngati-hei tona ingoa; ko te haepapatanga tenei o nga tangata o tenei whenua o Hau-raki, no reira te Whakatauki nei mo Kai-rangatira, “Ka haepapa te whenua.” Ko te tangata nona te kainga kua kore, a ko Nga-ti-maru te iwi o te whenua, a tae ana mai ki tenei ra, ara ki nga uri a Maru-tuahu.

Ka tahi a Nga-ti-maru ka ahu kia Nga-ti-hako ki te takitaki i te mate mo Tauru-kapakapa, tana hoatutanga ko Te-matau, he parekura, ka hinga a Nga-ti-hako mo Tauru-kapakapa, ka rere a Paeko raua ko Wharewharenga-te-rangi, noho rawa atu raua i Roto-rua, i Make-tu, i Whaka-taane, ka haepapa tenei whenua katoa a Hau-raki kia Nga-ti-maru.

I rere ano nga morehu o te “Ika pukapuka,” a noho rawa atu i Hokianga ara a “Uri-o-pou.” Ko Mara-tea e putanga.

Ko enei patunga katoa, na tenei iwi ouou, na nga uri o Maru-tuahu, tama a Hotu-nui tangata o runga ia Tai-nui.

Heoi ano ko te mutunga tenei, ka tangata whenua a Nga-ti-maru ki Hau-raki, a tae noa mai ki enei na.

Kaore i riro te mana a Maru-tuahu i ana tamariki o mua, engari i riro i tana tamaiti o waenganui ia te Ngako otira ko te karangatanga, ko Nga-ti-maru katoa.